Tác động của biến đổi khí hậu, hiện đang tăng tốc trên toàn thế giới, bao gồm những thay đổi không thể đoán trước về lượng mưa gây ra hạn hán, nắng nóng và lũ lụt. Khi thời tiết khắc nghiệt trở nên thường xuyên hơn và các sự kiện phá hoại ảnh hưởng đến nông dân nhiều hơn, tác động đến nông nghiệp sẽ ngày càng nghiêm trọng hơn.

Những người nông dân nghèo (gồm người chăn nuôi, ngư dân và những người khác dựa vào nông nghiệp và tài nguyên thiên nhiên để sinh tồn) nằm trong số những người bị ảnh hưởng nặng nề nhất. Nữ nông dân, những người vốn đã phải đối mặt với nhiều khó khăn hơn trong việc tiếp cận đất đai, tài chính và đào tạo, phải đối mặt với một số rủi ro lớn nhất đối với sinh kế mong manh của họ.

Cách biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến nông dân là một yếu tố thúc đẩy sự gia tăng bất bình đẳng và nghèo đói. Tuy nhiên, tất cả các hoạt động nông nghiệp - dù là người sản xuất ở mức tự cung tự cấp ở các quốc gia lạc hậu hay các trang trại quy mô công nghiệp ở Châu Âu và Bắc Mỹ, đều đang cảm nhận được tác động của biến đổi khí hậu.

Hình: Vườn cà phê tại huyện Đạ Tẻh, Lâm Đồng bị chết héo vì thiếu nước tưới (Ảnh: Hoài Thanh)

Biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến sản xuất lương thực như thế nào?
Những tác động tồi tệ nhất của biến đổi khí hậu hiện đang mang lại những rủi ro đáng kể cho ngành nông nghiệp, bao gồm những thay đổi khó lường về nhiệt độ (cả nhiệt độ trung bình và nhiệt độ cực nóng hoặc cực lạnh) và lượng nước sẵn có (lượng mưa - quá nhiều mưa phá hoại và hạn hán).
Khi khí hậu thay đổi, phạm vi sinh sống của sâu bệnh cũng thay đổi. Những khu vực trước đây không dễ bị các loại côn trùng cắn phá hoặc sâu- nấm bệnh phá hoại có thể phải đối mặt với những rủi ro, thiên tai
 mới xuất hiện. "Hiệu ứng ròng của những tác động do khí hậu gây ra này thường là tiêu cực (như hạn hán làm giảm năng suất cây trồng hoặc mất mùa".
Việt Nam nằm ở khu vực nhạy cảm với biến đổi khí hậu, đặc biệt trong thời gian gần đây: như đầu năm 2024 các tỉnh vùng Tây Nguyên bị hạn nắng kéo dài nhiều vườn cây đã chết hoặc giảm năng suất đáng kể, trong khi đó các tỉnh ven biển vùng đồng bằng Miền Tây bị hạn hán và xâm nhập mặn, thì hiện nay các tỉnh vùng Bắc bộ và Trung bộ phải đối mặc với lũ lụt, bão tố ảnh hưởng nghiêm trọng.

Góc nhìn rộng hơn như ở Đông Phi, khu vực đang phải hứng chịu hạn hán liên tục gây mất mùa, mất kế sinh nhai và di dời dân cư trên diện rộng. Vào một thời điểm nào đó trong năm 2022, 85% đất canh tác ở Ethiopia đã bị ảnh hưởng và có tới 60% sản lượng ngũ cốc ở Somalia thấp hơn mức trung bình do hạn hán kéo dài hai năm. Hạn hán đã giết chết hàng triệu gia súc do thiếu nước và đồng cỏ.
Nông nghiệp góp phần bao nhiêu vào biến đổi khí hậu?
Nông nghiệp góp phần vào hiện tượng nóng lên toàn cầu, vì đất canh tác được bón phân thải ra khí NO, gia súc thải ra khí CH₄ (mê tan) và đốt đồng ruộng tạo ra CO₂. Theo Tổ chức FAO, nông nghiệp chiếm một phần ba lượng khí thải nhà kính trên toàn cầu.
Theo Tổ chức Oxfam, sản xuất nông nghiệp công nghiệp quy mô lớn và chuỗi cung ứng hỗ trợ ngành thực phẩm và đồ uống chiếm tới 37% lượng khí thải nhà kính toàn cầu và chịu trách nhiệm cho phần lớn sự tàn phá của các khu rừng mưa nhiệt đới trên thế giới.
Biến đổi khí hậu ảnh hưởng đến đất như thế nào?
Nông dân ở những vùng thường xuyên có mùa mưa hiện đang phải trải qua lượng mưa không thể đoán trước. Đôi khi lượng mưa này xuất hiện dưới dạng những trận mưa lớn bất thường, có thể gây ra những tác động tàn phá, xói mòn lớp đất mặt, rửa trôi chất dinh dưỡng và phá hủy các khu vực trồng trọt năng suất.
Nhiều tổ chức phi chính phủ đang giúp nông dân bảo vệ đất của họ bằng cách bón phân hữu cơ và trồng cây để giúp giảm xói mòn và bổ sung nitơ để cải thiện chất lượng đất. Như Oxfam, khuyên nông dân trồng cây và xây tường đá và các công trình khác để giảm dòng chảy của nước, bổ sung nước ngầm, duy trì độ ẩm trong các khu vực trồng trọt và giảm xói mòn.

Để giúp nông dân trồng lúa ở Đông Nam Á, Oxfam trong nhiều năm đã đào tạo nông dân về Hệ thống thâm canh lúa (SRI), giúp giảm phân bón hóa học thải ra khí nhà kính mạnh khi bón vào đất nông nghiệp. Phương pháp trồng trọt SRI sử dụng ít hơn 30% nước, không có hóa chất độc hại và giảm phát thải khí nhà kính tới 20%.
Biến đổi khí hậu ảnh hưởng thế nào đến tình trạng suy dinh dưỡng?
Không còn nghi ngờ gì nữa, tác động của biến đổi khí hậu, đặc biệt là số lượng các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt ngày càng gia tăng, đang tác động tiêu cực đến tỷ lệ suy dinh dưỡng ở những khu vực dễ bị tổn thương nhất trên thế giới.
Khi tần suất các sự kiện thời tiết khắc nghiệt tăng lên, các gia đình nghèo bị ảnh hưởng bởi bão, lũ lụt hoặc hạn hán nghiêm trọng ngày càng có ít thời gian để phục hồi trước khi thảm họa tiếp theo xảy ra. Đối với các nông hộ chăn nuôi, có thể mất nhiều năm để phát triển lại đàn vật nuôi bị hạn hán tác động. Những người nông dân khác phải di dời do lũ lụt làm ruộng đồng bị xói mòn nghiêm trọng và phải tìm kiếm một sinh kế hoàn toàn khác. Những khó khăn này thường đi kèm với tình trạng khan hiếm lương thực và giá cả tăng cao.
Như trong mọi cuộc khủng hoảng, những người thiệt thòi nhất phải chịu đựng nhiều nhất. Phụ nữ, nhóm thiểu số và trẻ em có nguy cơ suy dinh dưỡng cao nhất ở những khu vực mà thời tiết khắc nghiệt do biến đổi khí hậu đã làm gián đoạn nguồn cung cấp thực phẩm và tình trạng suy dinh dưỡng gia tăng.
Ngành nông nghiệp sẽ như thế nào vào năm 2100?
Hệ thống nông nghiệp toàn cầu sẽ trông như thế nào trong tương lai sẽ phụ thuộc vào những gì chúng ta làm ngày hôm nay. Có khả năng xảy ra nhiều kết quả tiêu cực hơn nữa nếu chúng ta không giảm phát thải khí nhà kính và giúp nông dân thích nghi với biến đổi khí hậu.
Nếu nhiệt độ tiếp tục tăng và không có tiến bộ về công nghệ, năng suất lúa ở châu Á có thể giảm tới 50% vào năm 2100 so với năm 1990.
Nông dân ở Nam Á có thể phải trải qua mức giảm 30 phần trăm sản lượng lúa mì và ngô vào cuối thế kỷ, đẩy giá lương thực lên cao. Đến năm 2030, có tới 38 triệu người nữa ở Châu Á và khu vực Thái Bình Dương có thể bị đẩy vào cảnh đói nghèo.
Để tránh những hậu quả tồi tệ nhất có thể xảy ra, Oxfam khuyến nghị các quốc gia nên:
Giảm mạnh lượng khí thải: Để giảm thiểu những tác động tồi tệ nhất của biến đổi khí hậu đối với nông nghiệp, các quốc gia phát triển cần thực hiện các bước thực tế để giảm lượng khí thải nhà kính vào năm 2030 nhằm đảm bảo nhiệt độ tăng không vượt quá 1,5⁰C.
Cung cấp viện trợ nhân đạo để giải quyết cuộc khủng hoảng nạn đói hiện nay ở những nơi chịu ảnh hưởng nặng nề nhất của biến đổi khí hậu.
Đền bù công bằng cho những người bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi cuộc khủng hoảng khí hậu: Các nước giàu gây ô nhiễm phải đền bù cho các nước thu nhập thấp về những thiệt hại và mất mát mà họ gây ra cho họ do biến đổi khí hậu, để nông dân có thể phục hồi và thích nghi với sản xuất nông nghiệp.
Chuẩn bị cho cú sốc khí hậu tiếp theo: Để giúp những người nông dân dễ bị tổn thương nhất chuẩn bị tốt hơn, chúng ta cần các khoản tiền dành cho cộng đồng có nguy cơ, có thể được cung cấp trước khi xảy ra thảm họa khí hậu, tạo ra các hệ thống cảnh báo sớm để họ có thể chuẩn bị và đảm bảo các cộng đồng và tổ chức địa phương có thể lãnh đạo ứng phó với thảm họa.
Cần thiết phải xây dựng hệ thống thực phẩm công bằng hơn về giới, kiên cường hơn và bền vững hơn ở trung tâm của phản ứng khí hậu. Điều này sẽ đảm bảo những người sản xuất thực phẩm quy mô nhỏ (nhiều người trong số họ là phụ nữ) tham gia vào các cuộc thảo luận về việc thích ứng và sống sót sau biến đổi khí hậu. Hệ thống nông nghiệp và thực phẩm trong tương lai sẽ đòi hỏi phải đầu tư vào nông nghiệp bền vững hỗ trợ sản xuất thực phẩm địa phương và bảo tồn hành tinh.

Hoa Lý